Prof Dr Hakan YAMAN

Kovid-19 pandemisi insanlarda bedensel sorunlar kadar, korku, endişe ya da kaygı gibi ruhsal sorunlara da neden olmaktadır. Kovid-19 endişesine koronafobi adı verilmiştir (1). Türk Psikiyatri Derneği’ne göre özgül fobiler, ki eskiden basit fobi olarak adlandırılırlardı, bazı durumlara, objelere, kişilere ya da hayvanlara karşı mantık dışı, aşırı, süreğen ve nedensiz korkulardır. Bu fobi türünün en yaygın görülen tür olduğu bildirilmektedir. Kadınlarda, eşini kaybetmiş veya boşanmış bireylerde daha sık görülmektedir. Hastalık erken başlangıçlıdır ve kronik seyirlidir. Genelde huy ve kişilik özelliği olarak kabul edilmeleri nedeniyle tedavi edilmezler. Sıklıkla kaçınma davranışlarıyla özgül fobiye neden olan nesne ya da durum ile karşı karşıya gelmekten sakınırlar. Kaçınılan durum/nesne sağlık ortamı ile ilgili bir şeyse, bu nedenle hekime de başvurmayabilirler. Özgül fobiler masum ve zararsız gibi görünseler de hastaların bir kısmının hayatı önemli ölçüde kısıtlanabilmektedir (örn. işe, okula, alışverişe ve doktora gitmeme gibi). Özgül fobisi olan hastaların üçte birine yakınında depresyon gibi ek ruhsal sorunlar görülmektedir (2,3).

Koronafobi durumunda ise aşırı düzeyde kovid-19 hastalığının bulaşması endişesi görülmektedir. Buna ek olarak bedensel belirtiler, iş kaybetme, ekonomik olarak  zarar görme, aile bireylerine zarar gelmesi vb. konularda belirgin stres ve kaygı yaşanır. Buna bağlı olarak da artmış bir kendini rahatlatma ve güven verme ihtiyacı, güvenlik arama davranışı, halka açık alanlardan ve kişilerle görüşmekten kaçınma hareketleri gibi belirtilerle yaşamsal işlevsellikleri belirgin ölçüde kısıtlanmaktadır (1).

Koronafobiyi özgül olarak en iyi tespit eden beş yakınma olarak,  baş dönmesi, uyku bozuklukları, tonik immobilite (hareketsiz kalma), iştah kaybı ve bulantı/karında rahatsızlık belirlenmiştir. Bu yakınmaların koronavirüs kaygısına yönelik fizyolojik yansımalar oldukları ileri sürülmektedir. Buna ilaveten koronafobisi olan bireylerin çaresizlik hissi, spiritüel kriz ya da intihar düşüncelerini de deneyimlendikleri bildirilmiştir. Alkol ve ilaç kullanımı ile kaygılarından kurtulma eğilimi de tespit edilmiştir (4).

Koronafobi ile nasıl başa çıkabiliriz?

Koronafobiye ilişkin ruhsal modelde korkuyu besleyen üç öğe önerilmiştir: fizyolojik, bilişsel ve davranışsal öğeler.  Fizyolojik öğe korku, savaşma ya da kaçma yanıtı ile oluşur. Kişide çarpıntı, titreme, nefes darlığı, baş dönmesi, iştahta değişiklik, uyku sorunları, terleme, ağızda kuruma, öksürük, boğaz ve kas ağrısı gibi yakınmalar oluşur. Bilişsel öğede ise tehdide dair bilişsel belirtiler ortaya çıkar. Bunlar; üzüntü, suçluluk, öfke, kızgınlık gibi duygular olabilir. Davranışsal öğeler ise kaçınma davranışlarını kapsar.  Toplu taşıma araçlarından kaçınma, yüzeylere dokunmama, kalabalık mekanlarda bulunmama, toplantılara katılamama, kuyruklarda beklememe, sinemaya gitmeme, evcil hayvanlardan kaçınma vb. gibi davranışlar görülür. Bununla da kalmayıp, sürekli el temizleme, yaşamsal bulguları (ateş, nabız, tansiyon gibi) kontrol etme, ilaç kullanma, temizlik kontrolleri bu davranışlara eşlik eder (1, 5). Koronafobinin ortaya çıkmasına neden olabilecek riskler arasında ise belirsizlikler, öngörülemeyen gelecek, yeni uygulamalar ve önlemler, uluslararası ajansların yaydığı ümitsizlikler, sağlık sistemine güvenin azalması, ünlülerin Kovid-19’a yakalanmaları ya da yaratılan bilgi kirliliği/infodemi sayılabilir (1,6,7).

Koronafobi ile nasıl başa çıkabiliriz?

İnsanların tehlikeye işaret eden belirsizlik durumlarından kaçınması davranışının Koronafobinin nedeni olabileceği düşünülmektedir. Yaşamda stabilite (kararlılık, denge, değişmezlik) ve öngörülebilirlik vazgeçilmez koşullardır. Bireylerin gündelik yaşamlarında kişisel bilinçlerinin bir parçası olan ve sorunlara yönelik olası çözümlerin hazırda olduğu bir programı bulunmaktadır. Her gün planlama yapmadan sayısız işi ve görevi otomatik olarak yerine getiririz ve yaptıklarımız üzerinde çok düşünmeyiz, hatta sıklıkla hatırlamayız. Ancak pandemi gibi bir kriz durumunda bu programımız alt üst olur ve sıfırlanması gerekebilir. Kovid-19’un yarattığı belirsizlik ve bilinmezlikler yepyeni korkuların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Bu da akılcı olmayan ve olumsuz duygulara neden olmaktadır. Panik ve fobiler bu şekilde beslenmektedir. Bilişsel davranışçı modele göre,  sağlığa dair uyaranların yanlış algılanması, bilişsel sapmalar, akılcı olmayan inançlar, uyum ve dikkat sorunları koronafobiyi beslemektedir. Bu bağlamda bilişsel davranışçı yaklaşımların koronafobinin yönetiminde yararlı olması olasıdır (1,5,8,9,10).

Koronafobi ile nasıl başa çıkabiliriz?

Bir terapistten alacağınız profesyonel destek dışında kaygınızı azaltmak için aşağıdaki önerileri dikkate alabilir ve uygulayabilirsiniz (11):

1. Her şeyin daha güzel olacağı konusunda kendinize telkinde bulununuz.
2. Kovid-19 ile ilgili gereksiz ve aşırı bilgi ve haberlere erişiminizi kısıtlayınız.
3. Olası riskler hakkında akılcı olunuz. Kovid-19 olan hastaların tamama yakını iyileşmektedirler. Azınlığı vefat etmektedir (tabi bu tedbir almanızı engellemesin).
4. Bedeninize odaklanmaktan vazgeçiniz.
5. Eski düzeninize dönmede aceleci olmayınız. Karantinadan çıktıktan sonra eski faaliyetlerinize adım adım dönünüz.
6. Kaygınızı azaltmak için eyleme geçiniz. Kontrol edebileceğiniz eylemlerinize odaklanınız. İyi uyumaya, sağlıklı ve dengeli beslenmeye çalışınız, sosyal ilişkilerinizi sürdürünüz vb.
7. Dr Google’u terk ediniz. Kendinize yeni bir hekim ya da terapist bulunuz.
8. Çocuklarınız uzun bir karantinadan sonra okula başlamak durumunda iseler, ayrılma kaygılarının olabileceğini aklınızda bulundurunuz.
9. Çocuklarınızın kaygılarını sorgulayınız. Kendileriyle yüz yüze tartışarak akılcı, bilimsel, gerçeğe dayalı bilgiler vererek kaygılarını azaltmaya çalışınız.
10. Çocuklarınıza iyi rol modeli olunuz. Onlar da sizin kaygılarınızdan etkileneceklerdir.

Kaynaklar:

1. Alisha Arora, Amrit Kumar Jha, Priya Alat, Sitanshu Sekhar Das. Understanding coronaphobia, Asian Journal of Psychiatry. 2020;54:102384. https://doi.org/10.1016/j.ajp.2020.102384. (http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1876201820304974)
2. Türk psikyatri derneği. Özgül fobiler. Erişim: https://www.psikiyatri.org.tr/halka-yonelik/30/ozgul-fobiler. Erişim tarihi: 19.09.2020.
3. American Psychiatric Association. Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM-5®). American Psychiatric Pub, 2013.
4. Lee, S. A. (2020). Coronavirus Anxiety Scale: A brief mental health screener for COVID-19 related anxiety. Death Studies, 44(7), 393-401. https://doi.org/10.1080/07481187.2020.17484
5. Wang, C., Pan, R., Wan, X., Tan, Y., Xu, L., Ho, C.S., Ho, R.C., 2020. Immediate
   psychological responses and associated factors during the initial stage of the 2019
   coronavirus disease (COVID-19) epidemic among the general population in China.
   J. Environ. Res. Public Health 17. https://doi.org/10.3390/ijerph17051729.
6. Naguy, A., Moodliar-Rensburg, S., Alamiri, B., 2020. Coronaphobia and chronophobia –
   A psychiatric perspective. Asian J. Psychiatr. 51 https://doi.org/10.1016/j.
   2020.102050.
7. Saqib Amin(2020)The psychology of coronavirus fear: Are healthcare professionals suffering from corona-phobia?,International Journal of Healthcare Management,13:3,249-256,DOI: 1080/20479700.2020.1765119
8. Carleton, R.N., 2016. Fear of the unknown: One fear to rule them all? J. Anxiety Disord.
   41, 5–21. https://doi.org/10.1016/j.janxdis.2016.03.011.
9. Robinson, B., 2020. The Psychology of Uncertainty: How to Cope With COVID-19
   URL. https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-right-mindset/202003/the-psychology-uncertainty
10. Taylor, S., Asmundson, G.J.G., 2017. Treatment of health anxiety. In: Abramowitz, J.S.,
    McKay, D., Storch, E.A. (Eds.), Handbook of Obsessive-Compulsive Disorders:
    Obsessive-Compulsive Related Disorders. Wiley, Chichester, pp. 977–989.
11. Newby J, Werner-Seidler A. Coronaphobia is a thing – here’s how to manage it. Erişim: https://inqld.com.au/insights/2020/05/21/7-ways-to-manage-your-coronaphobia/. Erişim tarihi: 19.09.2020.