Menkul kıymet nedir, çeşitleri nelerdir ve nasıl yatırım yapılır?

Menkul kıymet nedir, menkul kıymet çeşitleri nelerdir ve menkul kıymetlere nasıl yatırım yapılır konularında gelen soruları cevaplamaya çalışacağız.

Ülkemizde menkul kıymetlerin tanımı Sermaye Piyasası Kanunu‘na göre yapılmıştır. Kıymetli olan evraklar, borsada işlem gören ve görmeyen olarak ikiye ayrılmışlardır. İşte bu kıymetli evrakların iktisadi bakımdan en çok kullanılan türleri de, çek, bono ve poliçeden oluşan kambiyo senetleri ile emtia senetleridir.

Bu yazımlar birlikte menkul kıymetlerin tanımını kapsamlı bir şekilde ele almak istiyorum.

1. Menkul Kıymet Nedir?

Menkul kıymet tanımı; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir tutarı temsil eden, orta ve uzun vadeli yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, çok sayıda ve seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan kıymetli evraktır. Menkul kıymetleri yalnız orta ve uzun vadeli olarak tarif etmek, ortaklık haklarını temsil eden menkul kıymetleri tanım dışında bırakmaktadır. Bunlar ise hisse senedi ve türevleridir. Bu nedenle tanım içerisine sonsuz vadeli ibaresi de eklenmiştir.

Menkul kıymetlerin tanımında en önemli faktör ise bunların hukuken kıymetli evrak hükmünde olmalarıdır. Kıymetli evrak ise bir hakkı temsil etmek üzere düzenlenmiş ve o haktan ayrılması mümkün olmayan belgelerdir. Kıymetli evrak özelliğinde bir belgenin temsil ettiği hak, belgeden ayrı olarak kullanılamayacağı ve devredilemeyeceği gibi, hakkı elde tutarak belgeyi devretmek de mümkün değildir. Bir miktar hisse senedinin belli bir fiyattan satışı için taraflar anlaşsalar ve bir taraf ödemeyi yapsa, diğer taraf ise hisse senetlerinin yanında bulunmadığını söyleyerek onları ertesi gün teslim edeceğini söylese, hukuken sözleşme geçerli, ama hisse senetlerinin temsil ettiği ortaklı hakkının devri geçersizdir.

Hisse senetleri teslim edilmeden ortaklık haklarının devri ne satıcıya, ne de ilgili şirkete karşı hüküm ifade eder. Şirket temettüleri ortakların adresine havale yoluyla ödüyorsa, eski sahibine ödemeye devam eder ve hisselerin yeni sahibi şirketten bir talepte bulunamaz. Ancak hisse senetlerini devredene başvurabilir.

Satıcı ile alıcı hisse senetlerinin devri konusunda noterde sözleşme yapsalar bile, teslim gerçekleşmedikçe ortaklık hisselerinin devri hukuken gerçekleşmez. Roma hukukunda bulunmayan sınırlı sorumluluk ilkesinin modern hukuk sistemlerine girmesi adi ve kolektif şirketler yanında limited şirketleri yaratmıştır. Yine Roma hukukunda bulunmayan kıymetli evrak kavramını ortaya çıkarması ile de anonim şirketler meydana gelmiştir.

 Sermaye Piyasası Kanunu’na göre Menkul Kıymetler

Hisse senetleri ve geçici ilmühaberleri,
Tahvil, İntifa senedi,
Kar ve zarar ortaklığı belgeleri,
Hazine bonoları, devlet ve diğer kamu tüzel kişilerinin tahvil ve bonoları, gelir ortaklığı senetleri,
Tertip halinde çıkarılan ve 2 yıl veya daha uzun süreli ipotekli borç ve irat senetleridir.

Sermaye Piyasası Kanunu’na göre Menkul Kıymet Sayılmayanlar

Finansman bonoları, banka bonoları, banka garantili bonolar,
Faiz kuponu, temettü kuponu, Talon,
2 yıldan az süreli ve tertip halinde çıkarılan ipotekli borç ve irat senetleri,
Yatırım fonu katılma belgeleri, (A tipi fonların katılma belgeleri menkul kıymet sayılmaktadır)
Maliklerince düzenlenen opsiyon senetleri,
Mevduat sertifikalarıdır.

Bunların dışında Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenecek sermaye piyasası araçları da bu anlamda işlem görürler. Bu duruma göre menkul kıymet sayılan ya da sayılmayan, fakat sermaye piyasasında menkul kıymet gibi işlem gören sermaye piyasası araçlarını ise tebliğ şu şekilde açıklamakta:

Kamu sektörü: Devlet tahvilleri, hazine bonoları, tasarruf bonoları, gelir ortaklığı senetleridir.

Özel sektör: Sabit getirili kıymetler ve değişken getirili kıymetler olarak ikiye ayrılmışlardır. Sabit getirili kıymetler tahvil ve türevlerini ifade etmektedir ve klasik tahvilleri ile çeşitleri, hisse senediyle değiştirilebilir tahviller, kara iştirakli tahviller, ipotekli borç ve irat senetleri, banka bonoları, banka garantili bonolar ve finansman bonoları, varlığa dayalı menkul kıymetler bu gruptadır.

Değişken getirili kıymetler ise hisse senedi ve türevlerini ifade etmektedir. Klasik hisse senetleri ve çeşitleri, geçici ilmühaberler, intifa senetleri, kar – zarar ortaklığı belgeleri (KOB), katılma intifa senetleri (KİS), Yatırım fonu katılma belgeleri de bu gruba girmektedir.

Menkul Kıymetlerin Özellikleri

Menkul kıymetler olarak geçen sermaye piyasası araçlarının her birinin ayrı özelliklerinin olmasının yanında ortak bazı özellikleri taşımaktadırlar. Bunlar ise kısaca;

Menkul kıymetler hukuken kıymetli evrak niteliğindedir.
Standart ve yuvarlak meblağlı, misli nitelikte, belli şekil şartlarını haiz kıymetlerdir.
Çok sayıda ihraç edilip halka arz edilen kitle senetleridir. Bono ve poliçe gibi tek bir ticari ilişki için düzenlenmezler.
Az veya çok devamlılık arz eden alacak ya da ortaklık haklarını temsil ederler.
Dönemsel getiri sağlarlar.
Her birinin bir nominal değeri, bir de piyasada arz ve talebin oluşturduğu piyasa değeri vardır.
Menkul kıymetler nama ve hamiline yazılı olabilirler. İhraç edilen menkul kıymetlerin ne kadarının nama, ne kadarının hamiline yazılı olacağı ise ana sözleşme veya izahnamede belirtilmektedir.

Menkul Kıymet Çeşitleri Nelerdir?

Menkul kıymet olarak nitelendirilen birçok yatırım aracı bulunuyor. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:

Hisse senetleri ve pay benzeri menkul kıymetler
Tahviller
Hazine bonoları
Finansman bonoları
Banka ve banka garantili bonolar
Gayrimenkul sertifikaları
Gelir ortaklığı senetleri
Kâr – zarar ortaklığı belgesi
Varlığa dayalı menkul kıymetler
Hisse senedi ile değiştirilebilir tahvil
Katılma intifa senedi
Toplu Konut İdaresi ve Kamu Ortaklığı İdaresi tarafından çıkarılan tahviller
Yatırım fonu katılma belgeleri
Bu menkul kıymetler, dönemsel gelir sağlarlar. Ayrıca devlet tahvili, hazine bonosu sabit getirili menkul kıymet olarak anılırlar.

Yatırım amacıyla kullanıldıklarını zaten biliyoruz. Her birinin itibari (nominal) değeri vardır. Buna ek olarak piyasada arz ve talep ile oluşan piyasa değerleri de bulunur.

Menkul Kıymet Yatırımında Dikkat Edilmesi Gereken Faktörler

Genel olarak yatırım yaparken dikkat edilmesi gerekenler olduğunu biliyorsunuz. Bunlara ek olarak menkul kıymet yatırımında dikkat etmeniz gereken bazı konular vardır.

Bu faktörler kısaca; mevcut sermayeyi koruma, likidite, vergi tutarı ve risklerdir. Şimdi bunlar hakkında detaylı bilgilere göz atalım:

Mevcut Sermayeyi Koruma

Bir yatırımcı doğal olarak mevcut sermayesini korumalıdır. Sonuçta birikimlerini menkul kıymetlerle değerlendirerek, belli bir gelir elde etmek istiyorsunuz. Bunun için sermayenizi nasıl koruyacağınızı da bilmelisiniz.

Yatırım yapacağınız menkul kıymeti seçerken, sermayenizi göz önünde bulundurmalısınız. Aynı zamanda güvence, maksimum gelir, likidite yüksekliği, alım satım ve saklama kolaylığı gibi durumları da incelemelisiniz.

Yatırımlarda mevcut sermayeyi olumsuz etkileyen faktörlerden birisi de sürekli enflasyondur. Çünkü paranız gün geçtikçe değer kaybetmeye başlayacaktır. Dolayısıyla bu anlamda da değerini korumayı öğrenmelisiniz.

Enflasyon riski, genelde nakit para için geçerlidir. Paranız durduğu yerde değer kaybedecektir. Örneğin altın veya hisse senedi gibi enstrümanlara bağlayarak bu riskten korunabilirsiniz.

Tasarruf sahipleri genel olarak sermayelerini korumak için enflasyon hızının üstünde gelir getiren menkul kıymetlere yatırım yapmak isterler.

Likidite Faktörü
Yatırım aracının tekrar nakde dönüştürülmesi sırasında herhangi bir kayba uğramaması, tam likit olduğuna işaret eder. Eğer bir miktar kayıp söz konusuysa bu enstrüman tam likit sayılmaz.

Likidite ne demek diye bakacak olursak; döviz, menkul kıymet gibi bir aktifin kısa sürede ve sorunsuz bir şekilde nakde çevrilebilirliği anlamına ulaşırız. Piyasa işlemleri ile yakından ilgili bir faktördür.

Likidite yatırımcının herhangi bir miktardaki menkul kıymeti, istediği zaman, uygun bir fiyattan alıp satabilmesidir. Eğer paranızı bir menkul kıymete bağlayacaksanız likidite durumunu göz önünde bulundurmalısınız.

Vergi Faktörü

Menkul kıymet gelirlerinin vergilendirilmesi önemli bir konudur. Mevduat, repo, hisse senedi, hazine bonosu gibi farklı nitelikteki enstrümanların vergilendirilmesi farklıdır. Bu konular birçok yatırımcı için de kafa karıştırıcı konulardır.

Aracı kurumunuzdan yatırım yapmak istediğiniz enstrümanlara ilişkin vergi şartlarını ve kesintilerini öğrenebilirsiniz. Ayrıca Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından yayınlanan 2020 broşürüne göz atabilirsiniz.

Menkul Kıymetleştirmede Risk Faktörü

Yatırımlarınızda kazanç sağlamak kadar kayıp yaşayabileceğinizi de kabul etmelisiniz. Paranın doğasında bunun olduğunu unutmamalısınız.

Yatırım sürecinde karşınıza çıkabilecek birçok risk bulunur. Yatırımcının işlem yapmak istediği menkul kıymete ilişkin riskleri belirlemesi çok önemlidir. Bu risklerin ne kadarını kabul edebileceğinizi bilmelisiniz. Aynı zamanda kaçınmak için neler yapılması gerektiğini öğrenmelisiniz.

Şirketler, dünyada değişen ticaret dengeleri ve küreselleşmeye bağlı olarak yeni finansman teknikleri geliştirmektedir. Ülkelerin faiz farklılıkları ve kur riski gibi konular da işletme gelirleri üzerinde etkili olmaktadır.

Birçok faktör nedeniyle şirketler, gelecek için kesin tahminler yürütemezler. Tüm bunlar menkul kıymet yatırımlarında risk faktörü hesaplamasını beraberinde getirir.

Menkul Kıymetleştirme Ne Demek?

Varant tanımına baktığımız zaman, menkul kıymetleştirilmiş opsiyonlar ifadesini görürüz. Peki, bu ne demektir?

En basit haliyle; varlıkların nakit akımlarının menkul kıymete dönüştürülmesi işlemidir. İlk olarak 1970’li yılların ortalarında Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkmıştır.

Menkul kıymetleştirme, borçlanma aracı olarak banka kredilerinin yerini alan ve ciro edilebilir enstrümanların gelişmiş halidir. Varlığa dayalı menkul kıymetler olarak da anılırlar.

Likit olmayan enstrümanların, ihraç edilebilecek ve piyasalarda alım satım yapılabilecek menkul kıymetlere dönüştürülmesi şeklinde de tanımlanmaktadır.

Menkul kıymetleştirme işlemi sayesinde yatırımcılar, yüksek bir getiri elde etme imkanına sahip olurlar. Aynı zamanda finansman giderleri azalır ve nakit akışının daha düzenli bir şekle girmesine neden olur. Buna bağlı olarak borçlanma maliyeti azalır.

Tüm bu artı yönlere karşın dezavantajları da vardır. Örneğin; portföy kalitesini düşürür. Ayrıca yöntemi ve sistemi nedeniyle pahalı maliyetleri vardır. Sağlıklı finansal raporlamayı önler. Ekonomideki kredi stoklarını aşırı yükseltir.

Varlığa dayalı menkul kıymetler, ülkemizde 1990’ların ikinci yarısında kullanılmıştır. Günümüzde ise kullanımı fazla tercih edilmemektedir. Ülkemizde daha çok bankacılık kesimi tarafından yapıldığı da bilinmektedir. Gelişmiş ülkelerdeki gibi başarı kazanabilmesi için daha etkin hale getirilmesi gerekmektedir.

NOT: Borsalarda menkul kıymetlerin yanı sıra, dövizler, değerli maden ve metaller ile de vadeli ve vadesiz işlemler yapılmaktadır. Altın, kıymetli madenler ve metal borsalarında işlem gören bir yatırım aracıdır. Döviz ise döviz borsalarında işlem görür. Günümüzde döviz borsası olarak forex piyasası tanımı yapılsa bile borsa da döviz işlemleri yürütülmektedir.

YASAL UYARI

Burada yer alan yatırım bilgi, yorum ve tavsiyeleri yatırım danışmanlığı kapsamında değildir. Yatırım danışmanlığı hizmeti, aracı kurumlar, portföy yönetim şirketleri, mevduat kabul etmeyen bankalar ile müşteri arasında imzalanacak yatırım danışmanlığı sözleşmesi çerçevesinde sunulmaktadır. Burada yer alan yorum ve tavsiyeler, yorum ve tavsiyede bulunanların kişisel görüşlerine dayanmaktadır. Bu görüşler, mali durumunuz ile risk ve getiri tercihlerinize uygun olmayabilir. Bu nedenle, sadece burada yer alan bilgilere dayanılarak yatırım kararı verilmesi, beklentilerinize uygun sonuçlar doğurmayabilir.